Formy
Treści wewnętrzne i zewnętrzne mogą być kodowane i przetwarzane w różnorodny sposób, w różnej formie. Na przykład mogę żyć swoją zawiścią, stale przeżuwać ją i trawić, mogę jako obserwator przyglądać się jej, mogę zastanawiać się, dlaczego tak zazdroszczę partnerowi, a nie komu innemu itp.
Uwzględniając dwa ortogonalne wymiary stanowiące continuum, a mianowicie wymiar indywidualno-społeczny i wymiar konkretno-abstrakcyjny otrzymujemy cztery formy samoświadomości: samoświadomość indywidualną, społeczną, obronną i refleksyjną.
Poniżej scharakteryzujemy te formy.
a) Samoświadomość indywidualna łączy się z emocjonalnym, egocentrycznym kodowaniem i przetwarzaniem informacji i własnej osobie. W procesie funkcjonowania samoświadomości indywidualnej aktywizują się osobiste standardy, struktura ja, występuje odnoszenie informacji do własnej osoby (por. Hull-Levy 1981). Koncentracja na własnej osobie ma charakter podmiotowy; jej skutkiem są atrybucje osobiste (Duval 1976), przeżywanie silnych emocji (Scheier Carver 1982), intensyfikacja pamięci i wyobraźni osobistej (Kuiper Rogers, 1979), zaangażowanie personalne w działalność (Deci 1980).
Samoświadomość obronna polega na kodowaniu i przetwarzaniu informacji o sobie na podłożu lęku, niepokoju. Lęk wywołuje zawężenie pola świadomości, zmniejsza się otwartość na nowe informacje, pojawiają się stany perseweracji negatywnych myśli i wyobrażeń. Racjonalne, abstrakcyjne myślenie ustępuje miejsca myśleniu konkretno-obrazowemu z cechami sztywności, egocentryzmu. Samoświadomości obronnej towarzyszą obniżona samoocena, zmienność nastrojów, skłonność do depresji. Samoświadomość obronna łączy się z silnymi mechanizmami obronnymi, np. racjonalizacją, projekcją, represją.
Samoświadomość zewnętrzna występuje wówczas, gdy jednostka przetwarza informacje o sobie w sposób opisowy, zobiektywizowany, uspołeczniony. Jednostka staje się dla siebie przedmiotem percepcji i poznania. W procesie samooceny i oceny otoczenia, innych ludzi dominują standardy i normy społeczne. Standardy te mogą dotyczyć walorów zdrowotnych, somatycznych, zawodowych, społecznych, w związku z tym można mówić o samoświadomości zdrowotnej, profesjonalnej, klasowej. Wyraźniejsze uświadomienie sobie norm i standardów społecznych sprzyja nasileniu motywacji społecznej, skłonności do konformizmu, pozytywnej publicznej autoprezentacji (por. Baumeister 1982).
Samoświadomość refleksyjna polega na przetwarzaniu informacji wewnętrznych i zewnętrznych o własnej osobie w sposób ogólny, symboliczny. Samoświadomość ta integruje różne informacje, m.in. poprzez konfrontację własnych potrzeb, postaw, aspiracji z normami i wartościami społecznymi. Silny wpływ na funkcjonowanie samoświadomości refleksyjnej wywiera sprawiedliwość wewnętrzna (por. Zaborowski 1986). Samoświadomość refleksyjna może dotyczyć różnych fragmentów własnej osoby, lub całości osobowości i egzystencji własnej. Tego typu samoświadomość można określić mianem samoświadomości egzystencjalnej. Funkcjonowanie samoświadomości refleksyjnej łączy się często z aktywizacją wartości akceptowanych przez jednostkę, co uruchamia procesy samowiedzy, samooceny i samokontroli. Samoświadomość refleksyjna sprzyja umacnianiu tożsamości, autonomii i podmiotowości.
