Psychologia

1. Problematyka psychologii życia nie ma w dotychczasowej tradycji na­ukowej ściśle określonej i jednoznacznej treści. Mieszczą się tu różnorodne zagadnienia, które oprócz swej treści psychologicznej mogą grawitować w różnych kierunkach, np. w kierunku filozofii, socjologii, ekonomii, psy­chiatrii. Próba stworzenia przez J. Pietera nowej dyscypliny: biografii ogól­nej (por. jego książkę pt. ?Biografia”, 1946), w której zintegrowane byty różne wątki, w tym biologiczne, socjologiczne i psychologiczne, nie zyska­ła szerszego uznania i dziś w latach 1990-1996 rzadko jest cytowana.

Autor tej książki stanął więc przed trudnym zadaniem samodzielnego, a w pewnym sensie indywidualnego określenia zakresu problematyki, a również skonstruowania wstępnych z natury rzeczy konceptualizacji i wyjściowych założeń.

1. Jakkolwiek autor dostrzega ważne i interesujące wątki w psychologii humanistycznej i w psychologii egzystencjalnej (w Polsce kierunki te re­prezentuje zespół prof. M. Straś-Romanowskiej z Uniwersytetu Wrocław­skiego i zespół prof. A. Gajdowej z Uniwersytetu Jagiellońskiego), ogólna orientacja tych dyscyplin, ich normatywizm, akcentowanie indeterminizmu, wolności wyboru, moralistyczna orientacja nie były w swych istotnych treściach do przyjęcia.

W pracy tej prezentujemy stanowisko deterministyczne, empiryczne nawiązujące głównie do osiągnięć współczesnej psychologii społecznej, psychologii osobowości i psychobiografii. Ze względu jednak na to, że prze­bieg życia, miejsce życiowe człowieka i jego samorealizacja zależą w dużym stopniu od jego samoświadomości, systemu osobistych znaczeń i definicji zdarzeń i własnego życia, sądzimy, że ujęcie fenomenologiczne, orientacja rozumiejąca i interpretacja humanistyczna powinny mieć również poczesne miejsce w psychologii życia. Rozumienie konkretnej jednostki, sensu jej indywidualnego życia i mechanizmu jego przebiegu w powiązaniu z rozszy­frowaniem podmiotowego, osobistego świata nie jest sprzeczne z poszuki­waniem ogólnych praw i mechanizmów funkcjonowania życia, lub węż­szych prawidłowości dotyczących określonych kategorii ludzi (np. osobni­ków, którzy osiągnęli sukces życiowy, którym życie się nie udało, jednostek o orientacji konsumpcyjnej, o postawie samorealizacyjnej itd.).

1. Jakie ogólne założenia i przesłanki leżą u podstaw przedstawionej w tej pracy psychologii życia.

Życie ludzkie traktujemy jako dynamiczną sekwencję procesów fizyko­chemicznych i psychospołecznych przebiegających w określonych warun­kach zewnętrznych, szczególnie społecznych, w toku których wytwarzają się różne formy interakcji i równowagi między jednostką a światem. W pierwszych latach życia jednostka jest głównie przedmiotem oddziały­wania środowiska rodzinnego, które kształtuje podstawowe zręby osobowo­ści i struktury ja, by w latach późniejszych uzyskać status osoby w miarę au­tonomicznej, podmiotu, który na podstawie subiektywnego systemu zna­czeń realizuje określone cele i zadania, dokonuje wyboru i kształtuje mniej lub bardziej przebieg swego życia. Przyjmując za M. Focault (1980) tzw. trwałe obecności i determinanty w postaci określonego dzieciństwa, psychi­ki i ciała nie można się zgodzić, że w życiu dominują tylko ślepe wpływy i przypadki. Osobiste decyzje, wybory mniej lub bardziej świadome mogą przeciwdziałać mechanicznemu i standaryzującemu wpływowi otoczenia i umożliwiać indywidualne samookreślenie się i samorealizację.

W tym procesie przechodzenia na wyższy poziom życia i rozwoju węzło­wą rolę odgrywa samoświadomość jednostki, jej racje własne i związane z nimi scenariusze i plany życiowe. Samoświadomość jest procesem otwie­rania się na nowe treści, wychodzeniem poza bariery i ograniczenia związa­ne ze środowiskiem, trafnym bez samookłamywania się rozpoznawaniem swojego miejsca i potencjału życiowego i na tej drodze tworzenia wyższych form równowagi między sobą a otoczeniem; równowagi typu progresywne­go. Szczególną rolę w funkcjonowaniu samoświadomości odgrywają treści wektorowe powiązane z akceptowanymi przez jednostkę wartościami, przetwarzane w sposób indywidualny. Tego typu samoświadomość może generować ważniejsze okresy i epizody życiowe, gdyż ukierunkowuje ener­gię jednostki w stronę tzw. stref nadziei, a więc tych celów i zadań, które są oceniane jako nieodzowne dla pełnego życia jednostki i których realizacja zgodna jest z indywidualnymi racjami własnymi i adekwatnym wykorzysta­niem potencjału życiowego. Zarysowane wyżej czynniki i mechanizmy mniej lub bardziej trwałe i zintegrowane składają się na indywidualne pro­blemy i tematy życiowe. Szersze oświetlenie powyższych założeń znajduje się w odpowiednich rozdziałach pracy.

1. Przyjmując, że psychologia życia jest dyscypliną o dość rozległej pro­blematyce należy poświęcić nieco uwagi kwestiom teoretycznym, pojęcio­wym i metodologicznym. Trudno w obecnej sytuacji przyjąć, że psycholo­gia życia dysponuje heurystyczną i akceptowaną przez badaczy teorią, lub skromnie ujmując wnikliwą konceptualizacją. Założenia wyeksplikowane wyżej mogą stanowić jedynie elementy takiej konceptualizacji. Teoretycz­na orientacja psychologii życia powinna być niewątpliwie deterministyczna i moiarna, chodzi o analizę i wyjaśnienie zarówno przebiegu życia, jego głównych faz i mechanizmów psychospołecznych. Można przyjąć, że prze­bieg życia jest ściśle unikatowy i zindywidualizowany, stąd fazy tego prze­biegu również powinny być ujmowane jako zindywidualizowane, chociaż pewne uogólnienia dotyczące etapów w związku z wiekiem, płcią, zawo­dem mogą być konstruowane (por. Levinson 1978). Podejmując specyficz­ne problemy psychologii życia, np. problem fiksacji, regresji, identyfikacji, kryzysu w okresie dojrzewania, klimakterium, można realizować orientację molekularną.

Moiarna orientacja implikuje tworzenie i posługiwanie się specyficzną, globalną aparaturą pojęciową. Kategorie psychologii społecznej i psycholo­gii osobowości jakkolwiek mogą być stosowane przy badaniu węższych pro­blemów, zawodzą przy studiowaniu przebiegu życia, dłuższych jego faz, wyjaśnianiu mechanizmów życiowych sukcesów, niepowodzeń. Wprowa­dzone w tej pracy takie pojęcia, jak miejsce życiowe, potencjał życiowy, problem, temat życiowy, racja własna, integrują to, co zostało rozłożone na elementy. Są to pojęcia molarne, globalne, które oczywiście powinny w miarę rozwoju dyscypliny zostać wnikliwie przełożone na język wskaźni­ków empirycznych.

Moiarna orientacja w psychologii życia i adekwatna aparatura pojęciowa łączy się z holistycznym ujęciem zarówno osobowości jak i środowiska oraz interakcji osobowości i środowiska. W tym ujęciu życie człowieka stanowi dynamiczną całość, w której poszczególne elementy, np. cele, postawy, tryb życia, przyjaźnie, nabierają znaczenia i funkcji w ramach określonej całości, którą psycholog powinien uchwycić badawczo, wyjaśnić i zrozumieć.

Ważny składnik tej analizy powinien dotyczyć tych mechanizmów i czynników, które w ramach indywidualnej całości lub konstelacji życiowej odgrywają rolę integrującą i przywracającą równowagę między jednostką a otoczeniem. Należą do nich struktura ja, racje własne, samoświadomość.

5. Psychologia życia może posługiwać się tradycyjnymi metodami psy­chologicznymi, m.in. testami, skalami, inwentarzami osobowościowym, metodami eksperymentalnymi (raczej naturalnymi niż laboratoryjnymi), szczególnie badaniami terenowymi, eksperymentami ex post, metodami studium przypadku, metodami idiograficznymi (szerzej na ten temat Runy- an 1992). Ważną rolę w psychologii życia może odegrać analiza pamiętni­ków, autobiografii, twórczości naukowej, literackiej.

Praca obecna poświęcona problemom psychologii życia podzielona jest na dziesięć części. W pierwszej przedstawiono szkicowo twórczość prekur­sorów psychologii życia (m.in. Nietzschego, Adlera, Fromma). W drugiej oświetlone są współczesne tendencje, m.in. psychobiografia, psychologia

. egzystencjalna i transpersonalna. W trzeciej części scharakteryzowano waż­niejsze syntetyczne pojęcia, np. potencjału i miejsca życiowego oraz przed­stawiono ogólną teorię treści i form samoświadomości i model funkcjono­wania życia. W części piątej zarysowano istotne składniki i aspekty psycho­logii życia, m.in. problem natury ludzkiej, zdrowia, podmiotowości, wolno­ści. W części szóstej omówiono ogólniejszy problem równowagi człowieka ze światem, problem moralności oraz związków między życiem a nauką i li­teraturą.

W części siódmej i w następnych podjęto bardziej praktyczne i węższe problemy, m.in. problem jakości życia, postawy życiowej, życia społeczne­go, stosunku do siebie, sposobów i stylów życiowych, oraz scharakteryzowa­no tzw. codzienne życie i mądrość życiową w czasach współczesnych. W za­kończeniu zawarte są ogólniejsze wnioski teoretyczne związane z psycholo­gią życia.

W załącznikach znajdują się wstępnie opracowane przez autora narzę­dzia i metody służące do badania różnych postaw i orientacji życiowych, sa­moświadomości oraz materiały biograficzne.

Analizując różne problemy psychologii życia np. problem potencjału, miejsca życiowego, przebiegu i jakości życia autor odwołuje się do osobi­stych obserwacji i znajomości życia konkretnych ludzi. Odniesienia te ma­ją głównie charakter ilustracyjny. Ich bazę empiryczną stanowi obszerny materiał 36 życiorysów (w tym 20 osób bliżej znanych autorowi). Materiał ten zawiera charakterystyki przebiegu życia, opinie konkretnych osób o swoim życiu, opinie członków ich rodziny, znajomych oraz diagnozy psy­chospołeczne autora.

Bazę empiryczną książki stanowią również wstępne badania autora oraz członków prowadzonego przez niego seminarium magisterskiego w IPSiR.

Wyrażam serdeczne podziękowanie przyjaciołom i bliskim znajomym z którymi prowadziłem inspirujące rozmowy i dyskusje na tematy związane z psychologią życia.

Szczególne podziękowania należą się: Pawłowi Boskiemu, Krystynie Dronsejko, Barbarze Karolczak-Biernackiej, Antoniemu Kawerskiemu, Ewie Kołodziejczyk, Elżbiecie Kubiciel, Hannie Michnowskiej, Jerzemu Mieleszkiewiczowi, Wacławowi Nieuważnemu, Edwardowi Pasternakowi, Edwardowi Rydygierowi, Zbigniewowi Skórnemu oraz Ewie i Jerzemu Trzebińskim.