Problemy psychologiczne
- Problematyka psychologii życia nie ma w dotychczasowej tradycji naukowej ściśle określonej i jednoznacznej treści. Mieszczą się tu różnorodne zagadnienia, które oprócz swej treści psychologicznej mogą grawitować w różnych kierunkach, np. w kierunku filozofii, socjologii, ekonomii, psychiatrii. Próba stworzenia przez J. Pietera nowej dyscypliny: biografii ogólnej (por. jego książkę pt. ?Biografia”, 1946), w której zintegrowane byty różne wątki, w tym biologiczne, socjologiczne i psychologiczne, nie zyskała szerszego uznania i dziś w latach 1990-1996 rzadko jest cytowana.
Autor tej książki stanął więc przed trudnym zadaniem samodzielnego, a w pewnym sensie indywidualnego określenia zakresu problematyki, a również skonstruowania wstępnych z natury rzeczy konceptualizacji i wyjściowych założeń.
- Jakkolwiek autor dostrzega ważne i interesujące wątki w psychologii humanistycznej i w psychologii egzystencjalnej (w Polsce kierunki te reprezentuje zespół prof. M. Straś-Romanowskiej z Uniwersytetu Wrocławskiego i zespół prof. A. Gajdowej z Uniwersytetu Jagiellońskiego), ogólna orientacja tych dyscyplin, ich normatywizm, akcentowanie indeterminizmu, wolności wyboru, moralistyczna orientacja nie były w swych istotnych treściach do przyjęcia.
W pracy tej prezentujemy stanowisko deterministyczne, empiryczne nawiązujące głównie do osiągnięć współczesnej psychologii społecznej, psychologii osobowości i psychobiografii. Ze względu jednak na to, że przebieg życia, miejsce życiowe człowieka i jego samorealizacja zależą w dużym stopniu od jego samoświadomości, systemu osobistych znaczeń i definicji zdarzeń i własnego życia, sądzimy, że ujęcie fenomenologiczne, orientacja rozumiejąca i interpretacja humanistyczna powinny mieć również poczesne miejsce w psychologii życia. Rozumienie konkretnej jednostki, sensu jej indywidualnego życia i mechanizmu jego przebiegu w powiązaniu z rozszyfrowaniem podmiotowego, osobistego świata nie jest sprzeczne z poszukiwaniem ogólnych praw i mechanizmów funkcjonowania życia, lub węższych prawidłowości dotyczących określonych kategorii ludzi (np. osobników, którzy osiągnęli sukces życiowy, którym życie się nie udało, jednostek o orientacji konsumpcyjnej, o postawie samorealizacyjnej itd.).
- Jakie ogólne założenia i przesłanki leżą u podstaw przedstawionej w tej pracy psychologii życia.
Życie ludzkie traktujemy jako dynamiczną sekwencję procesów fizykochemicznych i psychospołecznych przebiegających w określonych warunkach zewnętrznych, szczególnie społecznych, w toku których wytwarzają się różne formy interakcji i równowagi między jednostką a światem. W pierwszych latach życia jednostka jest głównie przedmiotem oddziaływania środowiska rodzinnego, które kształtuje podstawowe zręby osobowości i struktury ja, by w latach późniejszych uzyskać status osoby w miarę autonomicznej, podmiotu, który na podstawie subiektywnego systemu znaczeń realizuje określone cele i zadania, dokonuje wyboru i kształtuje mniej lub bardziej przebieg swego życia. Przyjmując za M. Focault (1980) tzw. trwałe obecności i determinanty w postaci określonego dzieciństwa, psychiki i ciała nie można się zgodzić, że w życiu dominują tylko ślepe wpływy i przypadki. Osobiste decyzje, wybory mniej lub bardziej świadome mogą przeciwdziałać mechanicznemu i standaryzującemu wpływowi otoczenia i umożliwiać indywidualne samookreślenie się i samorealizację.
W tym procesie przechodzenia na wyższy poziom życia i rozwoju węzłową rolę odgrywa samoświadomość jednostki, jej racje własne i związane z nimi scenariusze i plany życiowe. Samoświadomość jest procesem otwierania się na nowe treści, wychodzeniem poza bariery i ograniczenia związane ze środowiskiem, trafnym bez samookłamywania się rozpoznawaniem swojego miejsca i potencjału życiowego i na tej drodze tworzenia wyższych form równowagi między sobą a otoczeniem; równowagi typu progresywnego. Szczególną rolę w funkcjonowaniu samoświadomości odgrywają treści wektorowe powiązane z akceptowanymi przez jednostkę wartościami, przetwarzane w sposób indywidualny. Tego typu samoświadomość może generować ważniejsze okresy i epizody życiowe, gdyż ukierunkowuje energię jednostki w stronę tzw. stref nadziei, a więc tych celów i zadań, które są oceniane jako nieodzowne dla pełnego życia jednostki i których realizacja zgodna jest z indywidualnymi racjami własnymi i adekwatnym wykorzystaniem potencjału życiowego. Zarysowane wyżej czynniki i mechanizmy mniej lub bardziej trwałe i zintegrowane składają się na indywidualne problemy i tematy życiowe. Szersze oświetlenie powyższych założeń znajduje się w odpowiednich rozdziałach pracy.
- Przyjmując, że psychologia życia jest dyscypliną o dość rozległej problematyce należy poświęcić nieco uwagi kwestiom teoretycznym, pojęciowym i metodologicznym. Trudno w obecnej sytuacji przyjąć, że psychologia życia dysponuje heurystyczną i akceptowaną przez badaczy teorią, lub skromnie ujmując wnikliwą konceptualizacją. Założenia wyeksplikowane wyżej mogą stanowić jedynie elementy takiej konceptualizacji. Teoretyczna orientacja psychologii życia powinna być niewątpliwie deterministyczna i moiarna, chodzi o analizę i wyjaśnienie zarówno przebiegu życia, jego głównych faz i mechanizmów psychospołecznych. Można przyjąć, że przebieg życia jest ściśle unikatowy i zindywidualizowany, stąd fazy tego przebiegu również powinny być ujmowane jako zindywidualizowane, chociaż pewne uogólnienia dotyczące etapów w związku z wiekiem, płcią, zawodem mogą być konstruowane (por. Levinson 1978). Podejmując specyficzne problemy psychologii życia, np. problem fiksacji, regresji, identyfikacji, kryzysu w okresie dojrzewania, klimakterium, można realizować orientację molekularną.
Moiarna orientacja implikuje tworzenie i posługiwanie się specyficzną, globalną aparaturą pojęciową. Kategorie psychologii społecznej i psychologii osobowości jakkolwiek mogą być stosowane przy badaniu węższych problemów, zawodzą przy studiowaniu przebiegu życia, dłuższych jego faz, wyjaśnianiu mechanizmów życiowych sukcesów, niepowodzeń. Wprowadzone w tej pracy takie pojęcia, jak miejsce życiowe, potencjał życiowy, problem, temat życiowy, racja własna, integrują to, co zostało rozłożone na elementy. Są to pojęcia molarne, globalne, które oczywiście powinny w miarę rozwoju dyscypliny zostać wnikliwie przełożone na język wskaźników empirycznych.
Moiarna orientacja w psychologii życia i adekwatna aparatura pojęciowa łączy się z holistycznym ujęciem zarówno osobowości jak i środowiska oraz interakcji osobowości i środowiska. W tym ujęciu życie człowieka stanowi dynamiczną całość, w której poszczególne elementy, np. cele, postawy, tryb życia, przyjaźnie, nabierają znaczenia i funkcji w ramach określonej całości, którą psycholog powinien uchwycić badawczo, wyjaśnić i zrozumieć.
Ważny składnik tej analizy powinien dotyczyć tych mechanizmów i czynników, które w ramach indywidualnej całości lub konstelacji życiowej odgrywają rolę integrującą i przywracającą równowagę między jednostką a otoczeniem. Należą do nich struktura ja, racje własne, samoświadomość.
5. Psychologia życia może posługiwać się tradycyjnymi metodami psychologicznymi, m.in. testami, skalami, inwentarzami osobowościowym, metodami eksperymentalnymi (raczej naturalnymi niż laboratoryjnymi), szczególnie badaniami terenowymi, eksperymentami ex post, metodami studium przypadku, metodami idiograficznymi (szerzej na ten temat Runy- an 1992). Ważną rolę w psychologii życia może odegrać analiza pamiętników, autobiografii, twórczości naukowej, literackiej.
Praca obecna poświęcona problemom psychologii życia podzielona jest na dziesięć części. W pierwszej przedstawiono szkicowo twórczość prekursorów psychologii życia (m.in. Nietzschego, Adlera, Fromma). W drugiej oświetlone są współczesne tendencje, m.in. psychobiografia, psychologia
. egzystencjalna i transpersonalna. W trzeciej części scharakteryzowano ważniejsze syntetyczne pojęcia, np. potencjału i miejsca życiowego oraz przedstawiono ogólną teorię treści i form samoświadomości i model funkcjonowania życia. W części piątej zarysowano istotne składniki i aspekty psychologii życia, m.in. problem natury ludzkiej, zdrowia, podmiotowości, wolności. W części szóstej omówiono ogólniejszy problem równowagi człowieka ze światem, problem moralności oraz związków między życiem a nauką i literaturą.
W części siódmej i w następnych podjęto bardziej praktyczne i węższe problemy, m.in. problem jakości życia, postawy życiowej, życia społecznego, stosunku do siebie, sposobów i stylów życiowych, oraz scharakteryzowano tzw. codzienne życie i mądrość życiową w czasach współczesnych. W zakończeniu zawarte są ogólniejsze wnioski teoretyczne związane z psychologią życia.
W załącznikach znajdują się wstępnie opracowane przez autora narzędzia i metody służące do badania różnych postaw i orientacji życiowych, samoświadomości oraz materiały biograficzne.
Analizując różne problemy psychologii życia np. problem potencjału, miejsca życiowego, przebiegu i jakości życia autor odwołuje się do osobistych obserwacji i znajomości życia konkretnych ludzi. Odniesienia te mają głównie charakter ilustracyjny. Ich bazę empiryczną stanowi obszerny materiał 36 życiorysów (w tym 20 osób bliżej znanych autorowi). Materiał ten zawiera charakterystyki przebiegu życia, opinie konkretnych osób o swoim życiu, opinie członków ich rodziny, znajomych oraz diagnozy psychospołeczne autora.
Bazę empiryczną książki stanowią również wstępne badania autora oraz członków prowadzonego przez niego seminarium magisterskiego w IPSiR.
Wyrażam serdeczne podziękowanie przyjaciołom i bliskim znajomym z którymi prowadziłem inspirujące rozmowy i dyskusje na tematy związane z psychologią życia.
Szczególne podziękowania należą się: Pawłowi Boskiemu, Krystynie Dronsejko, Barbarze Karolczak-Biernackiej, Antoniemu Kawerskiemu, Ewie Kołodziejczyk, Elżbiecie Kubiciel, Hannie Michnowskiej, Jerzemu Mieleszkiewiczowi, Wacławowi Nieuważnemu, Edwardowi Pasternakowi, Edwardowi Rydygierowi, Zbigniewowi Skórnemu oraz Ewie i Jerzemu Trzebińskim.